Sumer został po raz pierwszy zamieszkany przez ludzi w okresie od 4500 do 4000 p.n.e., choć prawdopodobnie niektórzy osadnicy przybyli znacznie wcześniej.
Wczesna populacja – znana jako lud Ubaid – wyróżniała się znaczącymi osiągnięciami w rozwoju cywilizacji, takimi jak rolnictwo i hodowla bydła, tkanie tkanin, prace stolarskie i garncarskie, a nawet czerpanie przyjemności z piwa. Wioski i miasta zostały zbudowane wokół osad rolniczych ludu Ubaid.
Ludzie znani jako Sumeryjczycy przejęli kontrolę nad tym obszarem do 3000 p.n.e. Ich kultura składała się z grupy miast-państw, w tym Eridu, Nippur, Lagash, Kish, Ur oraz pierwszego prawdziwego miasta – Uruk. W szczytowym okresie, około 2800 p.n.e., miasto liczyło od 40 000 do 80 000 mieszkańców, żyjących pomiędzy sześcioma milami murów obronnych, co czyniło je kandydatem do miana największego miasta na świecie.
Każde miasto-państwo w Sumerze otaczał mur, a wioski były osadzone tuż poza nim i wyróżniały się kultem lokalnych bóstw.
Język i literatura sumeryjska
Język sumeryjski jest najstarszym zapisem językowym. Po raz pierwszy pojawił się w zapisach archeologicznych około 3100 roku p.n.e. i zdominował Mezopotamię przez kolejne tysiąc lat. Został głównie zastąpiony przez język akadyjski około 2000 roku p.n.e., ale utrzymywał się jako język pisany w klinowym piśmie przez kolejne 2000 lat.
Klinowe pismo, używane na tabliczkach z piktogramami, pojawiło się już około 4000 roku p.n.e., jednak później zostało zaadaptowane do języka akadyjskiego i jeszcze bardziej rozpowszechnione poza Mezopotamią, począwszy od 3000 roku p.n.e.
Pismo pozostaje jednym z najważniejszych osiągnięć kulturowych Sumeryjczyków, umożliwiając dokładne prowadzenie rejestrów – od władców po rolników i pasterzy. Najstarsze spisane prawa pochodzą z 2400 roku p.n.e. z miasta Ebla, gdzie na tabliczkach zapisano Kodeks Er-Nammu.
Sumeryjczycy byli uważani za posiadaczy bogatego dorobku literackiego, choć przetrwały jedynie fragmenty tych dokumentów.
Sztuka i architektura sumeryjska
Architektura na wielką skalę jest zazwyczaj przypisywana Sumeryjczykom, z religijnymi budowlami datowanymi na 3400 rok p.n.e., choć wydaje się, że podstawy tych struktur zaczęły powstawać już w okresie Ubaid, około 5200 roku p.n.e., i były udoskonalane przez wieki. Domy budowano z cegieł glinianych lub z zebranych trzciny bagiennej. Budynki te charakteryzowały się sklepionymi wejściami i płaskimi dachami.
Wyrafinowana budowla, taka jak ozdobne elementy z terakoty z miedzianymi akcentami, skomplikowane mozaiki, imponujące kolumny z cegły oraz wyrafinowane malowidła ścienne, świadczą o technicznej zaawansowaniu społeczeństwa.
Rzeźba była głównie wykorzystywana do zdobienia świątyń i stanowiła jeden z najwcześniejszych przykładów dążenia artystów do osiągnięcia naturalizmu w przedstawianiu postaci. Wobec niedoboru kamienia Sumeryjczycy dokonali postępów w odlewnictwie metali dla swojej rzeźby, choć popularną formą była rzeźba reliefowa w kamieniu.
Pod panowaniem dynastii akadyjskiej rzeźba osiągnęła nowe wyżyny, czego dowodem są misternie wykonane i stylizowane dzieła z diorytu, datowane na 2100 rok p.n.e.
Zigguraty zaczęły pojawiać się około 2200 roku p.n.e. Te imponujące, przypominające piramidy, schodkowe świątynie, które były albo kwadratowe, albo prostokątne, nie posiadały wewnętrznych komór i osiągały wysokość około 170 stóp (około 52 metrów). Zigguraty często miały pochyłe ściany i tarasy z ogrodami. Wiszące Ogrody Babilonu były jednym z takich przykładów.
Pałace również osiągnęły nowy poziom monumentalności. W Mari, około 1779 roku p.n.e., zbudowano ambitny pałac liczący 200 pomieszczeń.
Sumeryjska nauka
Sumeryjczycy posiadali system medycyny oparty na magii i ziołolecznictwie, ale znali także procesy wydzielania chemicznych składników z substancji naturalnych. Uważa się, że posiadali zaawansowaną wiedzę z zakresu anatomii, a narzędzia chirurgiczne odnaleziono w stanowiskach archeologicznych.
Jednym z największych osiągnięć Sumeryjczyków była inżynieria hydrauliczna. Na początku swojej historii stworzyli system rowów do kontrolowania powodzi, a także wynaleźli irygację, wykorzystując siłę Tygrysu i Eufratu do rolnictwa. Kanały były systematycznie utrzymywane z dynastii na dynastię.
Ich umiejętności inżynieryjne i architektoniczne świadczą o zaawansowanym zrozumieniu matematyki. Struktura współczesnego systemu pomiaru czasu, z sześćdziesięcioma sekundami w minucie i sześćdziesięcioma minutami w godzinie, przypisywana jest Sumeryjczykom.
Kultura sumeryjska
Szkoły były powszechne w kulturze sumeryjskiej, stanowiąc pierwszą na świecie masową próbę przekazywania wiedzy, niezbędnej do funkcjonowania społeczeństwa i jego rozwoju.
Sumeryjczycy pozostawili po sobie mnóstwo pisemnych zapisów, lecz bardziej słyną z epickiej poezji, która wywarła wpływ na późniejsze dzieła w Grecji i Rzymie oraz fragmenty Biblii – w szczególności opowieść o Wielkim Potopie, Ogrodzie Eden oraz Wieży Babel. Sumeryjczycy mieli również zamiłowanie do muzyki, a sumeryjski hymn „Huryjski hymn nr 6” uznawany jest za najstarszą na świecie piosenkę zapisaną w notacji muzycznej.
Gilgamesz
Pierwszą historycznie potwierdzoną strukturą rządzącą w Sumerze była Pierwsza Dynastia w Kisz. Najwcześniejszym wspomnianym władcą jest Etana z Kisz, któremu w ówczesnym dokumencie przypisano „ustabilizowanie wszystkich ziem”. Tysiąc lat później Etana został uwieczniony w poemacie opowiadającym o jego przygodach w niebie.
Najbardziej znanym z wczesnych władców sumeryjskich jest Gilgamesz, król Uruku, który objął władzę około 2700 roku p.n.e. i jest pamiętany dzięki swoim fikcyjnym przygodom opisanym w „Eposie o Gilgameszu” – pierwszym eposie w historii, stanowiącym inspirację dla późniejszych mitów rzymskich i greckich oraz opowieści biblijnych.
Niszczycielska powódź w regionie odegrała kluczową rolę w eposie, a następnie została ponownie wykorzystana w opowieści Starego Testamentu o Noem.
Walki o władzę w Sumerze
Około 2600 roku p.n.e. wybuchł konflikt o władzę między przywódcami z Kish, Erechu i Ur, co zapoczątkowało sytuację przypominającą grę w „muzyczne krzesła”, gdzie przez kolejne 400 lat rządzili różni władcy.
Pierwszy konflikt zakończył się przejęciem władzy przez królestwo Awan, które przeniosło ośrodek rządzenia poza Sumer, aż do momentu, gdy tron został przywrócony do Kish.
Kish utrzymało kontrolę przez krótki czas, dopóki nie pojawił się król Uruku Enshakushanna, którego krótka dynastia ustąpiła miejsca adabijskiemu zdobywcy Lugalannemundu. Ten rządził przez 90 lat i podobno rozszerzył swoje królestwo aż po Morze Śródziemne. Lugalannemundu podbił także lud Gutian, zamieszkujący wschodnie irackie góry, którzy później przejęli władzę w Sumerze.
W 2500 roku p.n.e. na tron wstąpiła Kubaba – jedyna kobieta, która kiedykolwiek rządziła Sumeryjczykami. Jest ona jedyną kobietą wymienioną w Sumeryjskiej Liście Królów, która zawiera nazwiska wszystkich władców Sumeru oraz ich osiągnięcia. Syn Kubaby, Puzur-Suen, ostatecznie objął tron, wprowadzając czwartą dynastię w Kish, po krótkim panowaniu Unzi, pierwszego w dynastii Akshak.
Ostatnia dynastia w Kish rządziła przez wiek, po czym król Uruku Lugal-zage-si sprawował władzę przez 25 lat, zanim w 2234 roku władzę przejął Sargon.
Sargon
Sargon był Akadyjczykiem, którego przeszłość owiana jest legendami, z których niektóre przypisują mu samemu ich zapłonie. Mówi się, że był on tajemnym dzieckiem wysokiej kapłanki, która umieściła go w koszu i porzuciła w rzece – opowieścią, która później została wykorzystana przy opisie losów Mojżesza w Starym Testamencie.
Tradycja sumeryjska głosi, że Sargon był synem ogrodnika, który awansował na stanowisko podajnika wina (cupbearer) u Ur-Zababy, króla Kish – stanowiska nie służebnego, lecz wysokiego urzędu.
Ur-Zababa został pokonany przez króla Uruku, który z kolei został obalony przez Sargona. Sargon, po tym zwycięstwie, przejął miasta Ur, Umma i Lagash, ustanawiając się jako władca. Jego militarystyczne panowanie sięgało aż do Zatoki Perskiej.
Sargon zbudował miasto Agade jako swoją bazę, na południe od Kish, które stało się ważnym ośrodkiem w starożytnym świecie i znaczącym portem. Agade było także siedzibą armii Sargona, uznawanej za pierwszą zorganizowaną stałą armię w historii oraz za pierwszą, która używała rydwanów w wojnie.
Sargon przejął kontrolę nad kulturami religijnymi Akadyjczyków i Sumeryjczyków, mianując swoją córkę Enhedu-annę nacelną kapłanką kultu boga księżyca w Ur. Enheduanna jest najbardziej znana z transkrypcji hymnów świątynnych, które sama zapisywała i zachowywała w swoich pismach.
Sargon rządził przez 50 lat, a po jego śmierci jego syn Rimush stanął w obliczu powszechnego buntu i został zabity. Brat Rimusha, Manishtushu, spotkał ten sam los.
Wnuk Sargona, Naram-Sin, objął tron w 2292 roku p.n.e. Naram-Sin uważał się za boskiego i został oskarżony o bluźnierstwo.
Gutianie najechali w 2193 roku p.n.e. po panowaniu ostatniego króla akadyjskiego, syna Naram-Sina, Sharkalisharri. Ich era była naznaczona zdecentralizowanym chaosem i zaniedbaniem. To właśnie za panowania Gutian wielkie miasto Agade popadło w ruinę i zniknęło z historii.
Ur-Nammu
Ostatni moment przywództwa Sumeru nadszedł w 2100 roku p.n.e., gdy król Ur, Utuhegal, obalił Gutian. Panowanie Utuhegala było krótkie, a na tron wstąpił Ur-Nammu, były gubernator Ur, rozpoczynając dynastię, która rządziła przez około sto lat.
Ur-Nammu był znany jako budowniczy. Figurki z tamtego okresu przedstawiają go niosącego materiały budowlane. Podczas swojego panowania rozpoczął masowe projekty budowy murów wokół stolicy, tworzenia kolejnych kanałów irygacyjnych, wznoszenia nowych świątyń i odbudowy starych.
Ur-Nammu dokonał również znaczącej pracy przy tworzeniu zorganizowanego i skomplikowanego kodeksu prawnego, uznawanego za pierwszy w historii. Jego celem było zapewnienie, że wszyscy mieszkańcy królestwa, niezależnie od miasta, otrzymywali sprawiedliwość i kary na równych zasadach, zamiast być zależnymi od kaprysów poszczególnych gubernatorów.
Ur-Nammu stworzył także zorganizowany system szkolny dla urzędników państwowych. Nazywany Edubba, przechowywał archiwum glinianych tabliczek wykorzystywanych do nauki.
Co stało się z Sumerem?
W 2004 r. p.n.e. Elamici zdobyli Ur i przejęli władzę. Jednocześnie Amoryci zaczęli przejmować populację sumeryjską.
Rządzący Elamici ostatecznie zostali wchłonięci przez kulturę amorycką, stając się Babilończykami, co oznaczało koniec istnienia Sumeryjczyków jako odrębnego bytu w Mezopotamii.
Źródło: https://www.history.com/topics/ancient-middle-east/sumer